1- Nghệ thuật miêu tả của Tô Hoài thể hiện qua đoạn trích:

a) Dế Mèn được miêu tả chủ yếu ở ngoại hình, nhưng ngoại hình được tả kết hợp với hoạt động và tư thế, thái độ (HS tìm, ghi lại các chi tiết về ngoại hình và hành động của Dế Mèn được miêu tả). Chú ý tìm hiểu trình tự miêu tả: phần đầu tập trung miêu tả ngoại hình với những chi tiết nổi bật vẻ cường tráng (đôi càng, đôi cánh, cái đầu, hàm răng, sợi râu). Phần tiếp theo tập trung miêu tả tư thế, dáng bộ và thái độ của Dế Mèn.

b) Điểm nổi bật trong nghệ thuật sử dụng từ ngữ miêu tả ở đoạn này chính là dùng các tính từ rất phong phú, chính xác giúp khắc họa cụ thể và sinh động hình ảnh Dế Mèn. Ví dụ: cường tráng, mẫm bóng, cứng, nhọn hoắt, nâu bóng… (HS tìm thêm những tính từ khác và nhận xét về sự chính xác, tính tạo hình và biểu cảm của các tính từ đó)

c) Đoạn văn miêu tả bằng chính lời của Dế Mèn nói về mình. Cách sử dụng vai kể ở ngôi thứ nhất để nói về chính mình trong đoạn văn này có hai tác dụng: Một mặt tạo sự gần gũi với người đọc, để người đọc như được trực tiếp nghe lời kể, lời bộc bạch tâm sự của nhân vật. Mặt khác, việc miêu tả ở ngôi thứ nhất tạo thuận lợi để nhân vật dễ biểu hiện mọi ý nghĩ, tâm trạng, sự đánh giá của mình.

2- Đoạn trích này thể hiện rất sinh động diễn biến tâm lí và hành động của Dế Mèn. Ban đầu, Dế Mèn lên mặt huênh hoang kể cả với Dế Choắt (HS tìm những lời nói và thái độ của Dế Mèn với Dế Choắt, như: cách gọi “chú mày”, hành động “hếch răng lên, vì một hơi rõ dài”,…). Sự huênh hoang của Dế Mèn càng bộc lộ khi bày trò trêu Cốc. Nhưng khi thấy Cốc quay lại thì chui tọt vào hang, yên chí với chỗ ẩn nấp chắc chắn của mình. Khi chứng kiến Cốc giận dữ mổ Dế Choắt thì Dế Mèn sợ hãi nằm im thin thít. Chỉ đến khi Cốc đã bay đi, mối nguy hiểm đã qua, Dế Mèn mới mon men bò ra cửa hang (HS nêu tiếp diễn biến tâm lí và hành động của Dế Mèn ở phần cuối đoạn trích). Qua diễn biến tâm lí ở đoạn này, có thể thấy Dế Mèn là kẻ xốc nổi, thích huênh hoang, nhưng cũng biết nhận ra lỗi lầm, ân hận vì sự dại dột của mình.

Truyện đồng thoại cũng thường xây dựng nhân vật là loài vật hoặc những vật vô tri, nhưng lại có tâm lí, ngôn ngữ và các quan hệ như con người. Truyện viết về những con vật rất bé nhỏ, bình thường và gần gũi với trẻ em (dế mèn, dế trũi, bọ ngựa, xiến tóc, các loài kiến,…). Loài vật trong truyện đồng thoại cũng biết nói năng, suy nghĩ, cũng có tình cảm, tâm lí và các quan hệ như con người. Nhưng chúng không bị biến thành những biểu tượng thuần túy nhằm nêu lên những bài học luân lí, đạo đức, lối sống như trong truyện ngụ ngôn, mà vẫn là những hình tượng sống động, đúng với hình ảnh loài vật trong thế giới tự nhiên.

Để miêu tả ngoại hình kết hợp với hoạt động của một con vật nào đó, HS cần quan sát kĩ và tưởng tượng về đối tượng định miêu tả, rồi tìm một trình tự miêu tả thích hợp nhất. Có thể bắt đầu từ chi tiết, bộ phận nào của con vật gây được ấn tượng nổi bật, rồi đến các chi tiết khác. Kết hợp miêu tả ngoại hình với tư thế, hành động và qua đó bộc lộ nét tính cách đặc trưng. Ví dụ, tả chú gà trống có thể bắt đầu tiếng gáy to, vang vào mỗi buổi sớm, rồi đến cái mào đỏ rực, bộ lông rực rỡ, cặp chân vàng óng với cái cựa cứng, nhọn, bước đi oai vệ, hùng dũng…