BÀI LÀM 1

Lý Bạch là một nhà thơ nổi tiếng đời Đường. Tuy đã có phần bị thất lạc nhưng đến nay, sự nghiệp thơ của Lý Bạch vẫn còn truyền lại gần một nghìn bài, trong đó có những thi phẩm được coi là kiệt tác. Thơ Lý Bạch có phong cách phóng khoáng, thể hiện lòng hào hiệp, khát vọng tự do và thái độ xem thường công danh, phú quý. Ông thường sáng tạo được những hình tượng độc đáo, những cảnh sắc huyền ảo, lung linh. Do đó nhiều người tặng ông danh hiệu Thi tiên.

Trong số những sáng tác xuất sắc nhất của Lý Bạch không thể không kể đến bài thơ tứ tuyệt Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng (có nghĩa: Tại Hoàng Hạc lâu tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng Lăng). Bài thơ này đã được nhà văn Ngô Tất Tố dịch ra tiếng Việt khá thành công theo thể thơ lục bát:

Bạn từ lầu Hạc lên đường
Giữa mùa hoa khói, Châu Dương xuôi dòng.
Bóng buồm đã khuất bầu không,
Trông theo chỉ thấy dòng sông bên trời.

Như nhiều người đã biết, Lý Bạch có nhiều bạn thuộc những tầng lớp khác nhau. Tình bạn của ông bao giờ cũng nồng hậu, chân thành. Ông mến yêu lông Luân – một người bạn nông dân chất phác – và đã từng khẳng định tình cảm của bạn đối với mình là sâu hơn nghìn thước. Nghe tin bạn thơ Vương Xương Linh gặp chuyện chẳng lành, Lý Bạch muốn theo gió chia sẻ với bạn nỗi buồn (Ta gởi nỗi sầu cho trăng sáng – Theo gió đi về đất Dạ Lang). Và tuy suốt đời chỉ gặp Đỗ Phủ một lần nhưng Lý Bạch cũng không nguôi nhớ mong (Nhớ anh như sông Vấn – Về Nam chảy dào dạt). Mạnh Hạo Nhiên là bạn chí cốt của Lý Bạch. Hai người vốn có nhiều điểm tương đồng như đều muốn ra làm quan, nhưng đều không toại nguyện và đều tìm vui thú ở chốn non xanh, nước biếc. Mới đọc hai câu thơ đầu của bài thơ:

Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu
Yên hoa tam nguyệt hạ Dương Châu 

(Bạn cũ dời khỏi lầu Hoàng Hạc ở phía tây, xuôi xuống Dương Châu giữa tháng ba mùa hoa khói).

Ta dễ tưởng đây chỉ là những câu thơ trần thuật đơn thuần, nhất là khi thấy phần nhiều đều là những từ ngữ tự sự cụ thể. Nơi đưa tiễn là lầu Hoàng Hạc; thời gian đưa tiễn là một ngày tháng ba mùa yên hoa; nơi Mạnh Hạo Nhiên đến là Dương Châu. Nhưng đọc kĩ, ngẫm nghĩ cho thấu thì không phải chỉ có những thông tin lạnh lùng kia mà bao trùm lại là nỗi buồn thầm kín mà thấm thía. Chữ Cố nhân ở câu thơ đầu được dịch thành chữ bạn. Tuy không sai, nhưng chưa lột tả được sắc thái biểu cảm của nguyên tác. Cố nhân là bạn cũ, bạn đã lâu và hơn nữa phải là người mình đã từng trân trọng và gắn bó. Xa bạn cũ mấy ai không buồn, hơn nữa xa người bạn thân thiết từ lâu thì ắt nỗi buồn kia phải được nhân lên gấp bội.

Cũng như nhiều cuộc tiễn biệt khác được diễn tả trong thơ Đường, cuộc chia tay này cũng diễn ra trên bờ sông. Nhưng điểm nhìn của người đưa tiễn lại từ lầu Hoàng Hạc. Dường như nhờ đứng trên lầu cao chót vót này mà Lí Bạch có thể nhìn được bạn lâu hơn, xa hơn (đăng cao vọng viễn: lên cao nhìn được xa). Và nỗi buồn xa bạn được cảnh bao la của đất trời càng thêm thấm thía hơn.

Cô phàm viễn ảnh bích không tận,
Duy kiến Trường Giang thiên kế lưu.

(Bóng cánh buồm lẻ loi xa lẫn trong khoảnh không xanh biếc – Chỉ thấy sông Trường Giang chảy miệt bên trời).

Nếu như hai câu chủ yếu tường thuật cuộc tiễn đưa nghĩa là chủ yếu kể việc, tình cảm của tác giả dường như còn phong lại, thì đến hai câu sau nỗi lòng của người đưa tiễn mới mở dần ra, tuy cả bốn câu đều dùng bút pháp lấy cảnh ngụ tình. Ở câu thứ ba bản dịch thiếu mất chữ cô, tức là cô đơn lẻ loi. Đây là một từ quan trọng góp phần miêu tả sinh động nội tâm nhà thơ. Ngoài ra, câu thở dịch này còn để mất ba chữ bích không tận tức là làm mất đi cái khoảng không xanh biếc, chất chứa tâm trạng của nhân vật trữ tình và như vậy, câu thơ dịch đã khiến có người đọc hiểu lầm là câu thơ tả cảnh đơn thuần, nhưng thực ra là một câu thơ chứa nặng tâm tình. Hình ảnh bóng cánh buồm có lẻ xa lẫn trong khoảng không xanh biếc tạo nên ở người đọc những suy tướng phong phú. Sự cô đơn của cánh buồm chính là sự cô đơn của Lí Bạch và cũng là sự cố đơn của Mạnh Hạo Nhiên. Chỉ bằng một hình ảnh, tác giả vừa bộc bạch được lòng mình, vừa miêu tả được nỗi lòng của bạn trong buổi chia phôi.

Đến câu thơ thứ tư, bản dịch giữ được hình ảnh dòng sông bên trời, nhưng đáng tiếc lại thêm hai chữ trông theo. Quả là có trông theo, không trông theo sao có thể biết được cánh buồm cô lẻ đang trôi và dòng Trường Giang đang chảy ngang trời? Nhưng thêm mấy chữ ấy đã làm lộ ý thơ của Lí Bạch vốn được diễn tả theo kiểu ý tại ngôn ngoại, và làm mất tính hàm súc vốn là một trong những đặc điểm tiêu biểu của thơ Đường. Trong nguyên tác, nhà thơ không nói đến việc trông theo những người đọc ai cũng có thể hình dung tác giả đang trông theo, mà trông theo với mọi sự tập trung cao độ đến nỗi có thể quên đi tất cả cảnh vật xung quanh.

Thông thường khi viết về những cuộc biệt li, người ta thường miêu tả cử chỉ và ngôn ngữ của người ra đi cũng như người đưa tiễn. Những ở bài thơ này, Lí Bạch đã không làm như vậy tiễn đưa mà không có những giọt lệ tiễn biệt, không có những lời lâm li, lưu luyến. Đúng là nhà thơ đã phá vỡ hệ thống ngôn từ, cách kể và cách tả cảnh chia li quen thuộc. Sự phá vỡ ấy tiễn và cũng chỉ nói rất ít về người ra đi, thế nhưng kì diệu thay tình cảm quyến luyến đối với bạn, nỗi buồn chia li của nhân vật trữ tình – người đưa tiễn, vẫn được biểu hiện sâu sắc đậm đà. Bốn câu thơ khiến người đọc có thể hình dung rất rõ hình ảnh tác giả. Từ trên lầu Hoàng Hạc, nhà thơ đăm đắm nhìn mãi theo con thuyền cô lẻ đưa bạn ra đi, và khi cánh buồm nhỏ dần rồi mất hút vào khoảng không xanh biếc phía xa thẳm, ông vẫn vọng theo, dẫu chỉ còn thấy dòng Trường Giang chảy miết ngang qua bầu trời. Nỗi buồn xa bạn của nhà thơ cứ lớn dần theo thời gian, lan toả vào không gian bát ngát.

BÀI LÀM 2

Phiên âm:

Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu
Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu
Cô phàm viễn ảnh bích không tận
Duy kiến Trường Giang thiến tế lưu.

Dịch nghĩa:

Bạn cũ giã từ lầu Hoàng Hạc, ở phía Tây
Xuôi về Dương Châu giữa tháng ba, mùa hoa khói
Bóng cánh buồm lẻ loi xa dần, mất hút vào khoảng không xanh biếc
Chỉ thấy sông Trường Giang chảy vào cõi trời.

Dịch thơ:

Bạn từ lầu Hạc lên đường
Giữa mùa hoa khói Châu Dương xuôi dòng
Bóng buồm đã khuất bầu không
Trông theo chỉ thấy dòng sông bên trời.
                                 (Ngô Tất Tố)

Đề tài trong thơ Lí Bạch rất phong phú. Riêng về phương diện tình cảm có thể nói Lí Bạch là nhà thơ của tình bạn.

Trong thơ Đường, tình bạn, nỗi niềm tri kỉ tri âm, là đề tài khá phổ biến. Lí Bạch vốn là người trọng ân nghĩa và kết giao với đủ hạng người trong thiên hạ, từ bậc đại thần cho đến người đánh cá, trên cơ sở quan niệm:

Ở đời biết nhau quý
Cứ gì bạc với tiền.
                                (Tặng hữu nhân)

Ông đặc biệt trân trọng những người bạn văn chương, những tri ân như Mạnh Hạo Nhiên (hơn ông 11 tuổi), Đỗ Phủ (kém ông 11 tuổi)… Những người bạn vong niên (bạn không kể tuổi tác) ấy để lại hình bóng khá đậm trong thơ ông. Tổng biệt cũng là một đề tài quen thuộc trong thơ Đường Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng là sự gặp gỡ giữa hai đề tài: tống biệt, hữu nhân (tiễn bạn).

Bài thơ này thuộc thể thất ngôn tuyệt cú (cũng gọi là thất ngôn tứ tuyệt, gọi tắt là thật tuyệt). Bài thơ tứ tuyệt được Ngô Tất Tố dịch theo thể lục bát, thể thơ quen thuộc nhất đối với người Việt Nam. Thể thơ này thuận lợi cho sự biểu hiện tình cảm tha thiết đằm thắm. Thông thường một bài thơ tuyệt cú có hai phần: hai câu đầu chủ yếu tả cảnh mà trong cảnh có tình, hai câu sau thể hiện tình cảm trên nền phong cảnh. Tại lầu Hoàng Hạc, Lí Bạch tiễn Mạnh Hạo Nhiên đi Quảng Lăng vào một buổi sáng mùa xuân trong sáng.

Cố nhân tây từ Hoàng Hạc lâu
Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu

(Bạn cũ giã từ lầu Hoàng Hạc, ở phía Tây,
Xuôi về Dương Châu giữa tháng ba, mùa hoa khói.)

(Trong bản dịch thơ, Ngô Tất Tố dùng chữ bạn để dịch từ cố nhân là đúng nhưng chưa đủ nghĩa, cố nhân là bạn cũ. Trong thơ cổ, từ cố nhân bao giờ cũng hàm nghĩa rất tha thiết. Từ yên hoa được dịch thắng sang nghĩa đen hoa khói cũng đáng, nhưng trong thơ Đường từ yên hoa thường hàm nghĩa nơi phồn hoa đô hội.)

Giữa thời thái bình, bạn lại đi từ một thắng cảnh (lầu Hoàng Hạc, một di chỉ thần tiên) đến một thắng cảnh (Quảng Lăng, thuộc Dương Châu, nơi phồn hoa đô hội nổi tiếng thời Đường), nên buổi tiễn đưa không đầm đìa giọt lệ. Nhưng trong quan hệ tình cảm, ai cũng muốn sum vầy, vì thế mà ai cũng sợ chia li. Ở đây, nối thắng cảnh thần tiên với thắng cảnh phồn hoa là một dòng sông li biệt. Thời tiết đẹp, phong cảnh đẹp làm nỗi buồn chia li thêm thấm thía. Phải chăng trong tâm thức thi nhân. Mạnh Hạo Nhiên như một cánh chim hoàng hạc ra đi, vỡ mất cả niềm vui sum họp? Hai câu tưởng như chỉ tả cảnh mà man mác tình li biệt. Tất cả tâm hồn nhà thơ như bị hút vào một cánh buồm của Mạnh Hạo Nhiên.

Thời Thịnh Đường, Giang Nam là nơi buôn bán sầm uất, phương tiện giao thông chủ yếu bằng thuyền, chắc trên Trường Giang lúc ấy nhiều thuyền xuôi ngược. Vậy mà Lí Bạch chỉ thấy có một cánh buồm đơn chiếc của Mạnh Hạo Nhiên (cô phàm). Tâm hồn đã định hướng theo một cánh buồm cô đơn.

Cô phàm viễn ảnh bích không tận

Câu thơ như vẽ ra sự xa dần của cánh buồm, ban đầu còn rõ (cô phàm), rồi mờ dần, thấp thoáng, như thực, như hư (viễn cảnh), cho đến khi bóng buồm mất hút vào khoảng trời nước xanh thắm bao la (bích không tận). Đến tận lúc ấy nhà thơ sông Trường Giang chảy vào cõi trời). Không một chữ buồn, chữ trong, chữ luyến… mà ta cứ thấy thần hồn nhà thơ dõi theo bóng buồn của bạn. Một dòng tình cảm chảy mãi theo dòng Trường Giang. Nhà thơ đã gửi dòng sông hữu hạn vào bầu trời vô hạn, thể hiện mối tình thăm thẳm như dòng sông, vô tận như bầu trời.

Bản dịch của Ngô Tất Tố rất hay, tiếc là chưa diễn tả được hình ảnh cánh buồm đơn chiếc dần xa trong cái nhìn vời vợi trông theo của Lí Bạch. Nhưng dù vậy người dịch cũng đã thể hiện được tình bạn trong sáng, thiết tha, đằm thắm của Thi tiên.

Ta đã từng biết một Lí Bạch yêu tự do, phóng túng, mãnh liệt, ngang tàng, kiêu hãnh… với những bài thơ về tình bạn, ta còn biết một Lí Bạch đằm thắm, ân tình.

Tình bạn chân thành, môn thuở vẫn là một tình cảm đẹp của con người