HƯỚNG DẪN
I. NGUYỄN CÔNG TRỨ VÀ PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT
Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858) tự là Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu là Hi Văn. Ông xuất thân trong một gia đình Nho học ở làng Uy Viễn, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tỉnh. Năm 1819, ông thi đỗ Giải nguyên và được bổ làm quan. Là một người có tài năng và nhiệt huyết nhưng con đường làm quan của ông không bằng phẳng, được thăng chức và bị giáng chức thất thường.
Nguyễn Công Trứ sáng tác hầu hết bằng chữ Nôm, thể loại hát nói.
Thơ văn ông thể hiện phong cách của một nho sĩ tài hoa, một bản lĩnh cá nhân mạnh mẽ, phóng khoáng và rất có ý thức trách nhiệm của một nam nhi đối với đất nước.
II. HOÀN CẢNH RA ĐỜI CỦA BÀI THƠ
Bài ca ngất ngưởng là tác phẩm kiệt xuất của Nguyễn Công Trứ, được viết sau năm 1848, lúc ông cáo quan về hưu.
III. THỂ LOẠI – NỘI DUNG – NGHỆ THUẬT – GIÁ TRỊ
1. Thể loại
Bài thơ được làm theo lối ca trù, một thể thơ văn luật tự do, kết hợp song thất lục bát, lục bát với kiểu nói lối của hát chèo. Hay nói ngắn gọn bài thơ thuộc thể loại hát nói.
2. Nội dung
Bài thơ là những lời tự thuật của tác giả.
Câu thơ mở đầu bằng chữ Hán: “Vũ trụ nội mạc phi phận sự” thể hiện quan niệm sống của Nguyễn Công Trứ – một kẻ sĩ khoa bảng, đó là quan niệm “tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Với quan niệm đó, ông đã cống hiến hết mình, phục vụ triều đình từ lúc “bình Tây” đến khi về “Phủ doãn Thừa Thiên”. Qua những danh vị và quá trình phục vụ triều đình, Nguyễn Công Trứ đã tự khẳng định được tài năng thao lược của mình. Tất cả những điều đó đã làm nên một Nguyễn Công Trứ “ngất ngưởng” khi đang tại vị.
Bài thơ cũng thể hiện quan niệm và thái độ của Nguyễn Công Trứ về chữ “danh”. Là một tài năng xuất chúng, danh cao tốt vời nhưng ông coi danh chỉ là “cái lồng” giam hãm con người mà thôi. Điều này cho thấy Nguyễn Công Trứ thật sự không ham hư danh. Ông ra làm quan chỉ vì ông muốn sống có trách nhiệm với quốc gia.
Với quan niệm đó nên khi về hưu, ông cảm thấy như được giải thoát khỏi những ràng buộc của công danh, của những thế lực tinh thần vẫn ngự trị xưa nay. Ông không còn phải quan tâm đến sự được mất trong cuộc sống và sự đánh giá của công luận. Qua đó ta thấy ở Nguyễn Công Trứ một bản lĩnh cứng cỏi, một cách sống không màng đến công danh, thế sự, một con người có phong cách khác đời, hoàn toàn đối lập với đời. Tuy vậy, ông vẫn là một người thuỷ chung trước sau như một trong đạo lí “vua – tôi”, trong sứ mệnh của một con người dùng tài năng, bản lĩnh để phục vụ quốc gia.
Tóm lại, qua việc bộc lộ quan niệm sống, Nguyễn Công Trứ cho chúng ta thấy được tài năng và bản lĩnh cá nhân của ông trong cuộc sống đầy biến động của thời đại lúc bấy giờ, thấy được khát vọng tự do, ý thức về cá nhân, tài năng của tác giả.
3. Nghệ thuật
Tác giả đã xây dựng được hình tượng nghệ thuật biểu hiện khuynh hướng phát vọng tự do.
Sử dụng ngôn ngữ của đời sống hằng ngày do vậy rất gần với người đọc.
Nghệ thuật trào phúng độc đáo: Trào phúng nhưng đằng sau tiếng cười đó hàm chứa một quan niệm nhân sinh.
Tác giả sử dụng thành công thể hát nói, một thể thơ có tính chất tự do phóng khoáng do vậy rất thích hợp với việc thể hiện con người cá nhân.
4. Giá trị
Bài thơ tự thuật đã được nâng lên thành triết lí sống – triết lí sống của kẻ sĩ – của đấng nam nhi và ông đã khẳng định được những nét bản chất nhất trong tính cách của một danh sĩ tài hoa nửa đầu thế kỉ XIX mà bản thân ông đã trở thành tấm gương của bao kẻ sĩ cùng thời.