I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
1. Tác giả
– Xuân Quỳnh (1942 – 1988) tên khai sinh là Nguyễn Thị Xuân Quỳnh. Quê ở làng La Khê, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây (nay thuộc Hà Nội). Xuất thân trong một gia đình công chức. Mẹ mất sớm, Xuân Quỳnh ở với bà nội
– Xuân Quỳnh từng là diễn viên múa Đoàn Văn công nhân dân Trung ương, biên tập báo Văn nghệ, biên tập viên Nhà xuất bản Tác phẩm mới, Uỷ viên Ban Chấp hành Hội nhà văn Việt Nam khoá III. Xuân Quỳnh mất đột ngột cùng chồng là nhà viết kịch nổi tiếng Lưu Quang Vũ vì tai nạn giao thông tại Hải Dương (chiều 29 – 4 – 1988).
– Tác phẩm gồm có:
+ Tơ tằm, chồi biếc (in chung với Cấn Lai) (1963).
+ Hoa dọc chiến hào (1968).
+ Gió Lào cát trắng (1974).
+ Lời ru trên mặt đất (1978).
+ Tự hát (1984).
+ Sân ga chiều em đi (1984).
+ Hoa cỏ may(1989) (sau khi nhà thờ mất).
– Một số tập dành riêng cho thiếu nhi.
+ Truyện: Bến tàu trong thành phố, Bầu trời trong quả trứng, Vẫn còn ông trăng khác.
Truyện viết cho thiếu nhi mang đến cho các em những tình cảm trong trẻo, trìu mến, nhân hậu và cái nhìn hóm hỉnh thông minh.
– Xuân Quỳnh được xem là một trong những người viết thơ tình hay nhất trong nền thơ Việt Nam từ sau năm 1945. Đó là tình yêu vừa nồng nàn, sôi nổi, say đắm, vừa tha thiết, dịu dàng, vừa giàu trực cảm, vừa lăng sâu trải nghiệm suy tư. Cái tôi của thi sĩ là cái tôi thành thật:
Không sĩ diện đấu nếu tôi yêu được một người
Tôi sẽ yêu anh hơn anh ta yêu tôi nhiều lắm
Tôi yêu anh dẫu vạn lần cay đắng…
– Xuân Quỳnh thể hiện trong thơ khát vọng sống, khát vọng yêu và đi liền với nó là những dự cảm về sự biến suy, phai bạc:
+ “Bây giờ yêu mai có thể xa rồi”.
+ “Mùa thu hoa vẫn vàng như thế
Chỉ em là đã khác với em xưa”.
– Thơ Xuân Quỳnh nổi bật ở vẻ đẹp nữ tính. Đó là thiên chức làm vợ, làm mẹ với tâm hồn tinh tế, chăm lo, tạo dựng đời sống bình yên. Thơ Xuân Quỳnh cũng là thơ tự bộc bạch giãi bày, mong được nương tựa, chở che, gắn bó.
2. Tác phẩm
a) Hoàn cảnh và mục đích sáng tác
– Bài thơ viết năm 1967. Lúc này, Xuân Quỳnh đang ở độ tuổi 25. Người phụ nữ ở độ tuổi này có suy nghĩ rất chín về tình yêu. Mặt khác cũng thấy được ý thức của cái tội bên cạnh cái ta chung.
– Tác giả cũng không đặt tình yêu trong quan hệ cảm tính một chiều mà thể hiện khát vọng tình yêu như một nhu cầu tự nhận thức, khám phá. Cảm xúc thơ do vậy vừa sôi nổi mãnh liệt, vừa gợi tới chiều sâu của sự triết lí.
b) Chủ đề
Sóng và em là hai hình tượng sóng đôi, để từ đó những khám phá về sóng, em thấy mình. Tình yêu trong em là sự vươn lên cái cao cả, lớn lao, là nỗi nhớ thương, thuỷ chung son sắt. Đồng thời là khát vọng mãnh liệt của tình yêu, nỗi lo âu giữa cái hữu hạn của đời người với cái vô cùng, vô hạn của thời gian.
II. HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
1. Âm điệu và nhịp điệu bài thơ
– Với thể thơ năm chữ rất thành công, với tính nhạc dìu dặt, nhịp nhàng, bài thơ như một khúc hát âm vang vẫn ngân nga những giai điệu đắm say của nó trong trái tim đang yêu. Tình yêu chính là bài ca muôn đời của cuộc sống mà ở đó cái tôi trữ tình – cái tôi đang yêu được bộc lộ chân thực là mình. Xuân Quỳnh đã sống say đắm, đã yêu hết mình, đã khao khát rất mực chân thành trong những dòng thơ tình yêu đầy mê mải, thiết tha của mình.
– Sự liên tưởng hợp lí, tự nhiên giữa đặc điểm của sóng và đặc điểm của người con gái đang yêu. Sự liên tưởng này tạo nên hai hình tượng song song, nhưng hai mà một.
– Câu thơ năm chữ với những câu ngắn, đều nhau, tạo nên một ý niệm về hình thể của các con sóng, như con sóng dâng trào nhưng có khi chậm rãi, nhẹ nhàng như lúc sóng êm biển lặng.
– Nhịp điệu của các câu thơ thật đa dạng, mô phỏng cái đa dạng của nhịp sóng: 2/3 (Dữ dội và dịu êm – Ôn ào và lặng lẽ). 12/2 (Sông không hiểu nỗi mình – Sóng tìm ra tận bể), 3/1/1 (Em nghĩ về anh, em), 3/2 (Em nghĩ về biển lớn – Từ nơi nào sóng lên), vv… .
– Các cặp câu đối xứng xuất hiện liên tiếp, câu sau thừa tiếp cầu trước, tựa như những đợt sóng xô bờ, sóng tiếp sóng dào dạt.
– Âm điệu của bài thơ với nhiều sắc điệu đa dạng, phong phú, tạo nên vẻ tự nhiên cho bài thơ.
– Ngoài ra còn phải kể đến tính chất nữ tính trong cách diễn đạt của Xuân Quỳnh, trong cách nhìn sóng của chị: thật dịu dàng đằm thắm nhưng cũng thật dữ dội.
2. Phân tích hình tượng sóng xuyên suốt trong bài thơ.
– Hai khổ đầu:
Dữ dội và dịu êm
…
Bồi hồi trong ngực trẻ
Hai câu đầu: “Dữ dội… lặng lẽ tác giả tạo ra tiểu đối để diễn tả sự phức tạp của sóng cũng là tâm trạng của em. Khi tình yêu đến với người con gái, họ có thể sôi nổi, cười, nói, hát suốt ngày. Nhưng cũng có lúc lặng lẽ trong suy tư. Điều đáng nhớ là khát vọng tình yêu, nhất là tình yêu đôi lứa bao giờ cũng thường trực trong trái tim tuổi trẻ:
Ôi con sóng ngày xưa
…
Bồi hồi trong ngực tre.
Điều đáng nói nhất ở hai khổ thơ này là sự chủ động của người con gái khi yêu:
Sông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bê.
Chủ động không phải là ngỏ lời mà vươn tới cái cao cả, cái lớn lao.
– Khô 3 và 4:
Trước muôn trùng sóng bề
Khi nào ta yêu nhau.
“Em nghĩ, hai tiếng ấy lặp lại như là sự khám phá, tìm tòi. Em nhận thức được “Sóng bắt đầu từ gió”. Nhưng gió từ đâu? Nào ai biết. Người ta có thể chứng minh nguồn gốc của gió qua ngành khoa học. Nhưng không thể giải thích được nguồn gốc của tình yêu. Nhân vật em trong bài thơ của Xuân Quỳnh cũng cảm nhận thấy điều ấy. Nguồn gốc tình yêu rất lạ lùng. Nó lạ lùng bí ẩn nhưng cũng rất tự nhiên. Không ai có thể tìm thấy câu trả lời tình yêu bắt đầu từ đâu? Tình yêu hấp dẫn là ở chỗ đó. Thơ Xuân Quỳnh sâu sắc và tế nhị vi khát vọng về tình yêu thực sự là nhu cầu tự nhận thức và khám phá.
– Ba khô thơ (5. 6, 7):
Con sóng dưới lòng sâu
…
Dù muôn với cách trở.
Khổ năm đọng lại một chữ “nhớ:
+ Gắn với không gian dưới lòng sâu, trên mặt nước.
+ Không ngủ được.
+ Đến anh.
Một tiếng “nhớ” mà nói được nhiều điều. Em đã hoá thân vào sóng. Sóng đã hoà nhập vào tâm hồn em để trở nên có linh hồn thao thức. Hai câu thơ đọng lại điều sâu sắc nhất: “Lòng em nhớ đến anh/ Cả trong mơ còn thức”. Nhớ cả lúc tỉnh, cả trong vô thức.
Khổ 6, 7 mượn hình ảnh sóng vỗ vào bờ “Con nào chẳng tới bờ” để khẳng định tấm lòng son sắt thuỷ chung. Dù đi đâu vào Nam ra Bắc, em đều nghĩ tới anh, hướng về anh.
– Hai khô 8, 9:
Cuộc đời truy dài thế
…
Để ngàn năm còn vỗ.
+ Khổ thơ thứ tám là khổ khắc khoải tự nhận thức về mình, về tình yêu và hạnh phúc trong cái qui luật muôn thuở của con người.
+ Biển vẫn rộng, gió vẫn thổi, mây vẫn bay. Những hình ảnh này là biểu hiện sự nhạy cảm với cái vô hạn của vũ trụ. So với cái vô cùng, vô tận ấy, cuộc sống con người thật ngắn ngủi. Một tiếng thở dài nuối tiếc. Nhịp thơ lúc này như lắng xuống, hình ảnh thơ mở ra qua các từ (đi qua, biến dẫu rộng, bay về xa). Nhận thức, khám phá, thơ Xuân Quỳnh mang đến những dự cảm. Đó là nỗi lo âu, sự trăn trở bởi hạnh phúc hữu hạn của đời người giữa cái vô cùng, vô tận của thời gian.
+ Suy nghĩ như thế, thơ Xuân Quỳnh không dẫn người ta đến bế tắc, buồn chán mà thành khát vọng:
Làm sao được tan ra
…
Để ngàn năm còn vỗ.
Khao khát tình yêu của mình hoà trong tình yêu của mọi người. “Tan ra” không phải mất đi mà hoà giữa cái chung và cái riêng. Tình yêu như thế không bao giờ cô đơn.
3. Hình tượng “sóng” và “em” trong bài thơ.
a) Hình tượng “sóng” và “em”:
Những khổ thơ đầu tiên nhân vật trữ tình đang đối diện với sóng, cảm nhận về sóng, tìm thấy mối liên hệ giữa sóng và khát vọng tình yêu.
– Hình tượng sóng ở khổ thơ đầu mang ý nghĩa tượng trưng cho tính khí và bản lĩnh của người phụ nữ. Con sóng là hiện thân của các đối cực dữ dội – dịu êm – ồn ào – lặng lẽ. Con sóng trung thực và thẳng thắn: khi sóng không hiểu nổi mình thì con sóng tìm đến biển, đến chân trời thoáng rộng, tự do.
– Con sóng cũng tượng trưng cho khát vọng tình yêu muôn đời của tuổi trẻ. Con sóng ngàn đời nay vẫn thế, cứ đập vỗ vô hồi vô hạn. Tình yêu cũng vậy, luôn đồng nghĩa với tuổi trẻ. Tất cả chúng tồn tại vĩnh hằng trên mặt đất này.
– Đứng trước sóng biển trùng trùng lớp lớp – nhân vật trữ tình (em) cảm nhận về nguồn gốc bí ẩn của tình yêu với hai câu hỏi: “Sóng bắt đầu từ gió – Gió bắt đầu từ đâu?… Khi nào ta yêu nhau?” không ai có thể trả lời cặn kẽ được câu hỏi này. Đó chính là bí ẩn của tình yêu và cũng vì càng bí ẩn nên càng say đắm, hấp dẫn hơn.
– Khi con người đối diện trước thiên nhiên rộng lớn như biển khơi rất dễ sinh ra cảm giác nhỏ nhoi, bất lực, thậm chí rơi vào cảm giác hư vô. Nhưng với tâm hồn nữ tính mang khát vọng tình yêu mãnh liệt thì Xuân Quỳnh hướng tất cả vào tình yêu trần thế.
b) Hình tượng “sóng” và “em” bộc lộ vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ.
– Sóng tượng trưng cho nỗi nhớ của người phụ nữ khi yêu, nhớ mọi nơi (không gian) lòng sâu, mặt nước, nhớ mọi lúc (thời gian) “Ngày đêm không ngủ được”, cũng như thế em nhớ anh đến nỗi “Cả trong mơ còn thức”. Nghe qua có vẻ mơ hồ, vô lí. Nhưng không, em lúc nào cũng nhớ đến anh, trong mơ, khi thức, khi ngủ, khi tỉnh, khi mơ. Nhớ chính là biểu hiện của tình yêu, khi hết nhớ, cũng là lúc tình yêu chấm dứt.
– Nhà thơ tiếp tục một cách nói rất lạ: “Dẫu xuôi về phương bắc – Dẫu ngược về phương nam”. Đây là cách nói ngược với cách nói thông thường (ngược bắc xuôi nam). Nhà thơ cố ý lạ hóa ngôn từ để gây ấn tượng. Sự tinh tế nằm ngay trong cái nghịch lí của tình yêu. Hơn nữa, đối với em, đâu chỉ có hai phương Bắc và Nam, mà còn có thêm một phương anh nữa, phương này là phương của tình yêu đôi lứa, là không gian của tương tự.
– Cũng như sóng, dù muôn vàn cách trở rồi cuối cùng cũng đến được bờ, “em” ở đây, trên hành trình đi tìm hạnh phúc, cho dù gặp lắm chông gai, trắc trở, nhưng tin tưởng rồi “em” cũng sẽ tới đến bến bờ hạnh phúc.
– Cuộc đời tuy dài rộng, biển tuy vô tận bao la, nhưng tình yêu vẫn được cảm nhận thật cụ thể trong từng ngày tháng. Sống trong tình yêu con người không bao giờ cảm thấy hư vô mà cuộc đời luôn mới mẻ, đầy ý nghĩa.
– Cũng như sóng giữa biển lớn tình yêu. Em cũng muốn có được một tình yêu lớn lao, bất tử. “Em” nhân vật trữ tình ở đây bỗng vụt lớn để sánh ngang với biển cả. Quả là một nỗi khao khát lớn lao và cảm động. Quả thật, hình tượng sóng của bài thơ đã thể hiện vẻ đẹp tâm hồn người phụ nữ trong tình yêu vừa tha thiết say đắm, vừa duyên dáng, nồng nàn mà vô cùng trong sáng cao đẹp của tình yêu đôi lứa muôn đời.
Qua hình tượng sóng, Xuân Quỳnh đã diễn tả vừa cụ thể vừa sinh động nhiều trạng thải, tâm trạng với những cung bậc tình cảm khác nhau trong trái tim của người phụ nữ đang rạo rực khao khát yêu đương. Mỗi trạng thái tâm hồn cụ thể của người con gái đang yêu đều có thể tìm thấy sự tương đồng của nó với một khía cạnh, một đặc tính nào đó của sóng. Qua bài thơ Sóng, ta có thể cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ trong tình yêu. Người phụ nữ ấy mạnh bạo, chủ động bày tỏ những khát khao yêu đương mãnh liệt và những rung động rạo rực trong lòng mình. Người phụ nữ ấy thủy chung, nhưng không còn nhận nhục cam chịu nữa. Nếu “Sóng không hiệu nổi mình” thì sóng dứt khoát từ bỏ nơi chật hẹp đó để tìm ra tận bể”, đến cái cao rộng, bao dung. Đó là những nét mới mẻ “hiện đại” trong tình yêu. Tâm hồn người phụ nữ đó khao khát, không yên lặng. “Vì tình yêu muôn thuở – Có bao giờ đứng yên” (Thuyền và Biển). Nhưng đó cũng là một tâm hồn thật trong sáng, thuỷ chung vô hạn. Quan niệm tình yêu như vậy rất gần gũi với mọi người và có gốc rễ trong tâm thức dân tộc
III. LUYỆN TẬP
Những câu thơ, bài thơ so sánh tình yêu với sóng và biển.
BIỂN
Anh không xứng là biển xanh
Nhưng anh muốn em là bờ cát trắng
Bờ cát dài phẳng lặng
Soi ánh nắng pha lê
Bờ đẹp đẽ cát vàng
Thoai thoải hàng thông đứng
Như lặng lẽ mơ màng
Suốt ngàn năm bên sóng.
Anh xin làm sóng biếc
Hôn mãi cát vàng em
Hôn thật khẽ, thật êm
Hôn êm đềm – mãi mãi
Đã hôn rồi. Hôn lại
Cho đến mãi muôn đời
Đến tan cu đất trời
Anh mới thôi dào dạt
Cũng có khi ào ạt
Như nghiền nát bờ em
Là lúc triều yêu mến
Ngập bến của ngày đêm,
Anh không xứng là biển xanh
Nhưng cũng xin làm bể biếc
Để hát mãi bên ghềnh
Mối tình chung thắm thiết
Để những khi bọt tung trắng xoá
Và gió về bay toà nơi nơi
Như hôn mãi ngàn năm không thoả
Bơi yêu bờ lắm lắm, em ơi!
(Xuân Diệu)
THƠ VIẾT Ở BIỂN
Anh xa em
Trăng cũng lẻ
Mặt trời cũng lẻ
Biển vẫn cậy mình dài rộng thế
Vắng cánh buồm một chút đã cô đơn
Gió không phai là rọi mà đá núi phai mòn
Em không phải là chiều mà nhuộm anh đến tím
Sóng chặng đi đến đâu nếu không đưa em đến
Vì sóng đã làm anh Nghiêng ngả
Vì em…
(Hữu Thỉnh)
Nguồn website giaibai5s.com